Talog.Cymru – Page 4 – Rhai pytiau o hanes lleol

Capel Bethania

Lleoedd

Wrth ddarparu gwybodaeth am Gapel Bethania, cyfeiriodd Mr Turner at y llyfryn a ysgrifennwyd gan ei frawd-yng-nghyfraith, Gwynfor Phillips, a gyhoeddwyd ym 1997.

Cafwyd rhywfaint o wybodaeth ychwanegol trwy drafodaethau â phobl leol gan gynnwys Lili Thomas, a thrwy ymchwil ar-lein.

Adeiladwyd Capel Bethania ym 1839 (y flwyddyn y dechreuodd Terfysgoedd Beca). Roedd y tir yn cael ei rentu gan Rydygarregddu am 6s (30c) y flwyddyn.

Ym 1989 pan ddathlwyd 150 o flynyddoedd ers codi’r capel, cyflwynodd teulu Jones y brydles i’r Capel am ddim. Safai bwthyn bach, Bryntirion, lle mae’r festri heddiw. Cafodd ei ddymchwel, ac adeiladwyd stablau yn ei le gan fod pobl yn dod o bell i’r capel, ond ymhen amser adeiladwyd y festri yn eu lle.

Yn dilyn rhwyg ym Methania, adeiladwyd Capel Bethel i lawr y ffordd, tuag at Penybont. Cafodd yr anghytundeb ei ddatrys ac ni chafodd ei ddefnyddio fel capel erioed. Daeth yn dŷ, Llygaid yr Haul, ac yn wreiddiol roedd wedi’i rannu’n ddau fflat. Arferai Harry’r Gof fyw yno.

Ym 1927 adnewyddwyd y capel gan osod llawr parquet, seddi newydd, pulpud, ffenestri a drysau.

Cymerodd Gwilym Wilkins (Danybont, Talog) yr awenau gan Harry fel gof. Ef oedd arweinydd côr Capel Bethania, ac mae plac i’w goffáu yn y capel. Gan nad oedd organ ym Methania cyn i drydan ddod i’r pentref, arferai Gwilym ddechrau’r canu trwy daro picfforch, a hymian y nodyn a gynhyrchwyd. Ni chynhaliwyd priodasau yn y Capel tan 1989. Cyn hynny, cynhaliwyd priodasau lleol yng Nghapel Foelcwan (chwaer gapel i Fethania), neu yng Nghapel y Tabernacl yng Nghaerfyrddin.

Mynwent a Phlaciau Coffa Capel Bethania

Lleoedd

Mae ychydig o’r cerrig beddi a’r placiau coffa i’w gweld yng Nghapel Bethania.

Thomas Thomas, 1854 a’i deulu

Er coffadwriaeth am Thomas Thomas masnachwr Talog o’r Plwyf hwn yr hwn a fu farw Ion 19 1854 yn 41 oed Hefyd Margaret ei wraig a fu farw Ion 27 1854 yn 39 oed Hefyd David eu mab a fu farw Ion 5 1854 yn 15 oed Hefyd Mary eu mherch a fu farw Chwef 10 1854 yn 17 oed
Edrych ar orchwyl DUW canys pwy a all unioni y peth a gam modd efe

Dau o’r cerrig beddi ar gyfer aelodau o’r teulu Jones, Rhydygarregddu, Talog

Placiau i Gwilym Wilkins a Gwynfor Phillips yng Nghapel Bethania

Athro Henry Harford Williams

Wedi’i fagu ym Meidrim, astudiodd ym Mhrifysgol Aberystwyth a daeth yn wyddonydd amlwg, gan arbenigo mewn parasitoleg pysgod. Yn ôl ei deulu “Roedd yn ddyn gweithgar, gyda nifer o ddiddordebau, ac ni wyddai pryd i gymryd hoe o’i gwaith. Ar ddiwedd diwrnod caled o waith, byddai’n aml yn dweud ei fod wedi’i gorwneud hi: “Dw i wedi’i gorwneud i”

Helyntion Beca

1800s

Crynodeb byr gan Mr Turner o gyfranogiad dynion o Dalog

Cyfres o brotestiadau rhwng 1839 a 1843 oedd Helyntion Beca gan ffermwyr a gweithwyr lleol mewn ymateb i orfod talu tollau annheg. Gŵr mewn dillad merch oedd “Beca”, “cymeriad enfawr a brawychus ar gefn ceffyl gwyn mawr”. Fe’i cefnogwyd gan “Ferched Beca” a gariai arfau fel drylliau, bwyeill, gordd, trosolion, pladuriau a ffyn. Cafodd Thomas Thomas, y siopwr yn Nhalog, ddirwy pan oedd y protestiadau yn eu hanterth. Cred Mr Turner ei fod wedi cymryd rhan yn yr helyntion oherwydd bod yn rhaid iddo dalu wrth y tollborth ar Heol y Dŵr pryd bynnag y byddai’n casglu nwyddau o’r warws. Cyfeiriodd Mr Turner at lyfr “And They Blessed Rebecca” sydd â sawl tudalen am y rhan a chwaraeodd Talog yn y Terfysgoedd. Dyma grynodeb byr – edrychwch ar y llyfr i gael mwy o fanylion!

Gwrthododd tri gŵr o Dalog: Thomas Thomas; John Harries, of Talog Mill; a Samuel Brown ffermwr o Fferm Brynmeini; dalu’r tollau a chafodd pob un ddirwy o £2 yr un gyda chostau o 8s 6d (tua £2.42c), ar adeg pan enillai gweithiwr fferm £2.10s.0d (£2.50c) y flwyddyn, cosb drom! Fodd bynnag, pe bai dirwyon yn cael eu talu, byddai Beca yn bygwth llosgi eu nwyddau, a chymryd eu bywydau. Gwrthododd y tri gŵr dalu, ac anfonwyd pedwar cwnstabl arbennig (ar droed) i Dalog i gasglu’r ôl-ddyledion. Cawsant eu troi’n ôl ym Mlaenycoed gan griw. O ganlyniad, anfonwyd mintai o 42 o ddynion i Dalog gyda berfa drol i gludo eu dodrefn oddi yno. Cyrhaeddodd y fintai am 5.30am, aethpwyd â dodrefn John Harries ymaith, cyn mynd yn eu blaenau i Siop Talog. Fodd bynnag, roedd gan Thomas Thomas dderbynneb i ddangos ei fod eisoes wedi talu ei ddirwy rhag cynhyrfu ei wraig feichiog. Roedd y fintai ar ei ffordd i gartref Samuel Brown pan redodd Thomas Thomas ar eu hôl i ddweud, er lles eu diogelwch eu hunain, y dylent ddychwelyd y dodrefn i John Harries, a byddai’r ddirwy yn cael ei thalu. Fodd bynnag, chwythwyd cragen dro (sydd yn ôl pob sôn yn Amgueddfa Caerfyrddin erbyn hyn), ymddangosodd Beca a “phedwar cant” o gefnogwyr, ac roedd deg gwaith yn fwy ohonynt na’r fintai. Gorymdeithiodd Merched Beca gan fynd â’r fintai i Drawsmawr, i gartref yr Ynad Heddwch, Capten Davies, oedd wedi arwyddo’r gorchymyn. Gorchmynnodd Beca i’r cwnstabliaid ddymchwel waliau terfyn y tŷ. Yn ystod yr wythnosau nesaf, anfonwyd 2000 o filwyr a 100 o heddweision o Lundain i Gaerfyrddin, ond daethant wyneb yn wyneb â Beca yn Llanddarog. Cafwyd terfysgoedd pellach, a dymchwelwyd yr wyrcws yng Nghaerfyrddin. I gael rhagor o wybodaeth am yr helynt a ddilynodd, edrychwch ar y llyfr. Ni thalodd John Harries ei ddirwy a chafodd ei ddedfrydu i 12 mis o lafur caled. Plediodd wyth protestiwr arall o Gaerfyrddin yn euog a chawsant eu dedfrydu a’u halltudio i Awstralia. Aethpwyd â nhw i Lansteffan, yna mewn llong i Fryste, yna ar drên i Lundain, a’u cadw yn y carchar nes bod llong y carcharorion yn llawn cyn hwylio i Tasmania. Cawsant eu cadw mewn cadwyni ar hyd yr amser – o’u hymddangosiad yn y llys nes iddyn nhw gyrraedd pen y daith, ar ôl 5 mis ar y môr.

And They Blessed Rebecca, Flyleaf
“The people have discovered their immense power” declared one observer when, in 1843, the tranquillity of rural Wales was shattered by an explosion of popular violence whose total unexpectedness, rapid spread and sheer bravado conveyed to a thoroughly shaken establishment all the signs of insurrection. So startling was the eruption that The Times of London sent its most experienced correspondent down to Wales to report on the disturbances and to investigate the causes, while nearly two thousand troops marched into the troubled countryside under British army’s most experienced suppressor of civil disorder, an officer of long and distinguished service who was destined to face the most frustrating job of his career. And out of it all, out of over two hundred and fifty attacks on what the people saw as the symbols of injustice and oppression, grew a legend of a leader call Rebecca. Here, for the first time in many years, is a new look at that legend.
ISBN 0 86383 031 5
Cover photograph / Ken Davies (Photos) Carmarthen, Cover design/Glyn Rees. Publishers/Gomer Press, Llandysul, Dyfed

World War II

1900s, Pobl

Cwymerwch o https://ww1.wales/post-ww2-war-memorials

Tudur Samuel Thomas, Gynnwr, 1796246, Magnelwyr Brenhinol. Ganed Tudor ger Sanclêr ar 1 Mawrth 1910, yn fab i Samuel a Mary Thomas. Magwyd ef yn Aberdâr yn dilyn marwolaeth gynnar ei dad, gan fod ei rieni mam wedi symud yno i weithio, ond dychwelodd i Sir Gaerfyrddin, a byw gyda’i wraig Maria yn Felinfach, Talog. Ymunodd Tudor â’r Magnelwyr Brenhinol yn dilyn dechrau’r rhyfel a chychwynnodd i’r Dwyrain Pell gyda Chatrawd Gwrth-Awyrennau Ysgafn 48, y Magnelwyr Brenhinol o Afon Clyde ar 6 Rhagfyr 1941, gan deithio i Batavia, Java. Ymosododd y Japaneaid ar Java ar 28 Chwefror 1942 ac yn dilyn brwydro trwm arwyddodd Comanderiaid y Cynghreiriaid y ddogfen ildio ar 12 Mawrth. Cymerwyd Tudor yn garcharor gan y Japaneaid yn ystod yr ymgyrch fer hon yn India’r Dwyrain Iseldireg ac fe’i cludwyd yn ddiweddarach i Japan, lle defnyddiwyd y carcharorion fel llafur gorfodol, o ganlyniad i ddiffyg gweithlu Japaneaidd. Bu farw mewn Gwersyll Carcharorion Rhyfel yn Omine, Nagasaki, ar 9 Ionawr 1943, yn 32 oed. Claddwyd ei weddillion yn wreiddiol ger ei wersyll ond yn 1946 fe’u hail-gladdwyd ym Mynwent Ryfel Yokohama.