Skip to content

Dathlu 100 mlynedd o Neuadd Dalog

Tarddiad Neuadd Dalog

Yn 1914 arwyddodd “Pwyllgor Eisteddfod Talog a’r Cyffiniau” “Memorandwm Cytundeb” gyda’r siopwr, Thomas R Thomas, lle y rhoddodd fenthyg £40 i’r Pwyllgor i brynu pabell fawr at eu defnydd, a chytunodd i storio’r un. hyd nes y telir amdano.

Cytundeb a Llofnodwyr

1914 Cytundeb i brynu a storio pabell fawr
Llofnodion ar Gytundeb 1-17
Llofnodion ar Gytundeb 18-36
Llofnodwyr y Cytundeb
Ar ôl i’r Rhyfel Byd Cyntaf

Ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf penderfynodd llywodraeth Lloyd George ddymchwel y rhan fwyaf o wersylloedd y fyddin a rhoi cytiau i ffwrdd. Bu John Daniels yn gweithio yng Nghaerdydd a bu’n helpu i gaffael y Neuadd, ynghyd â T R Thomas y siopwr.

Cwt y fyddin oedd Neuadd Talog yn wreiddiol, fel y rhai a ddefnyddiwyd gan ddynion ar y Gwasanaeth Cenedlaethol fel ystafelloedd cysgu, gyda 10 gwely yn olynol yn ôl pob tebyg. Dosbarthodd Cymdeithas Gristnogol y Dynion Ifanc (YMCA) y cytiau i gymunedau glofaol a phentrefi ar yr amod y daethpwyd o hyd i lain, ac arian i dalu am gludiant a chodi. Cafodd yr arian i dalu ei gasglu gan gapeli i’w dalu’n ôl ar ôl i’r neuadd wneud elw. Fodd bynnag, cytunodd Capel Bethania i roi’r arian, yn lle gofyn amdano’n ôl, yn gyfnewid am ddefnyddio’r Neuadd yn rhad ac am ddim. Mae Mr Turner yn credu mai T.R Thomas drefnodd y gwaith o gludo’r neuadd o orsaf reilffordd Cynwyl Elfed – gan ddefnyddio injan traction a cheffyl a throl.

Rhoddodd Fferm Cilwendeg dir yn y pentref i adeiladu’r neuadd. Rhoddasant hefyd gyflenwad dwr i’r pentref. Gosododd y pentrefwyr y pibellau ar gyfer y dŵr. Talodd mam-yng-nghyfraith Mr Turner rywun am ddiwrnod o waith am ei siâr o’r gwaith. Cyngor Sir Gaerfyrddin oedd yn gyfrifol am y gwaith cynnal a chadw.

Cyngerdd Agoriadol Neuadd Dalog

Roedd y seremoni agoriadol yn ymwneud â Syr John Daniels, MA, Caerdydd, a roddodd hefyd set o lyfrau i’r neuadd i ddechrau llyfrgell. Roedd y capel yn defnyddio’r neuadd ar gyfer drama ar Nosweithiau San Steffan, Eisteddfod ar Nos Galan, a phartïon Nadolig i’r plant, yn ogystal â digwyddiadau eraill y capel.

Neuadd Dalog

Agorwyd hen gwt y fyddin ar 22 Medi 1920, ac yn awr fel Neuadd Gymunedol Talog mae’n 100 mlwydd oed.

Roedd yr YMCA eisiau swllt y flwyddyn o’r neuadd i gadw perchnogaeth. Parhaodd y cytundeb hwn tan 1977 pan werthodd Brinley Jones Siop Talog i Handel Griffiths. Y tu mewn i’r neuadd yn y dyddiau hynny roedd cegin, gyda llyfrau ar silff. Ym 1962 daeth trydan i Dalog. Roedd y goleuadau eisoes wedi’u darparu o’r siop drwy eneradur i’r neuadd. Roedd stôf yn y neuadd, wedi’i phweru gan lo, yng nghanol y neuadd. Dywedodd Mr Turner am yr amseroedd hynny: “Gofynnodd Brinley’r Siop i mi a fyddwn i’n mynd gydag ef a Jack Jones, oedd yn gweithio yn y siop, o amgylch pentrefi oedd â neuadd i weld pa wres oedd ganddynt. “Aethon ni i sawl pentref, dechrau gyda Meidrim, methu cofio’r enwau pob un ohonyn nhw, ond roedd Aber Cych yn un, a dyma ni’n gorffen yn Llanpumsaint.” Roedd gan rai wres tiwbaidd, roedd gan rai uwchben, roedd gan un wres o dan y llawr. Penderfynodd y tîm ar wres uwchben. Penderfynodd Brinley ofyn i’r YMCA a allent ddarparu grant ar gyfer y gwresogi, a daeth dyn i lawr Talog lle cyfarfu dirprwyaeth ag ef. Ond nid oedd grant, a gwrthododd cynrychiolydd yr YMCA werthu’r neuadd hefyd. Fodd bynnag, yn y blynyddoedd diwethaf trosglwyddwyd y neuadd i fudiad cymunedol. Cafodd y maes parcio ei brynu o Brookside, tua 20 mlynedd yn ôl mae’n debyg.

Ffynhonnell: Eddie Turner

1890au: Y Peryglon o gael eich Bedyddio mewn Afon

Daw’r darn hwn o “How I became a Blacksmith”, nodiadau a ysgrifennwyd gan John Davies, a aned yn Nhalog yn 1891. Pan oedd yn blentyn, byddai’n aml yn mynd i’r Efail yn Nhalog lle dechreuodd ymddiddori mewn gwaith gof. Symudodd ei deulu i Langain pan oedd yn saith oed. Fel oedolyn, bu’n gweithio fel gof yng Nghaerfyrddin ac enillodd nifer o wobrau.  

Mae’r nodiadau hyn yn sôn am ddigwyddiad yn ymwneud â “Dafi Gof”, gof Talog a fu farw ym 1905.

“Roedd yn ddyn cryf a byr ac yn garedig tuag at blant, ond nid oedd yn aelod llawn o’r capel lleol nes ei fod yn weddol hen. Mae gen i frith gof ohono’n cael ei fedyddio yn yr afon sy’n rhedeg trwy’r pentref ac achoswyd cynnwrf mawr yn y pentref y diwrnod hwnnw. Roedden nhw’n arfer bedyddio mewn pwll – yr enw arno hyd heddiw yw “pwll y bedydd1”. Ond trwy ryw anffawd mae’n rhaid bod Dafi Gof wedi cydio yn y gweinidog oherwydd tynnodd y gweinidog gydag ef i’r dŵr er mawr ddychryn i ni blant, a rhedon ni i gyd yn ôl i’r pentref gan weiddi “Mae Dafi gof wedi boddi”.

Fyddai hi ddim yn bosibl i hynny ddigwydd eto gan eu bod wedi dargyfeirio dŵr o’r rhyd i Fedyddfan a adeiladwyd o frics yn y cae gerllaw.”

Y siambr fedyddio ger Neuadd Talog

Gyda diolch Jo Kerslake, wyres John Davies, am rannu’r wybodaeth

Gallwch ddarllen mwy am fywyd John Davies yn ‘Ble canodd yr Einvil am y tro cyntaf i John Davies, pencampwr ffarier Prydain Fawr bum gwaith?‘, ac mae ychydig mwy o wybodaeth am y fedyddfaen yn ‘Bendith y Bedydd‘

John Harries, Melin Talog

Darparodd Jeni Molyneux hefyd wybodaeth (yn Saesneg) am John Harries (1793-1879) a oedd yn ymwneud â Therfysgoedd Rebeca.

Ganed John Harries yn Newchurch gerllaw ar 3ydd Mawrth 1793 i Solomon Harries (1762 – 1844) a’i wraig Elizabeth John (1755 – 1835). Priododd Mary James ar y 18fed o Fai 1820 pan oedd yn 27 oed. Ar gyfrifiad 1841 roeddynt yn byw ym Melin Sarne, Talog. Roedd Mary yn 50 oed, John 45, a’u dau blentyn, Harri 12, ac Elizabeth 14.

  • Yr oedd eu merch Anne yn briod a Jacob Jones, ac yr oeddynt yn byw ar fferm Rhydd-y-garreg-ddu yn Nhalog.
  • Yr oedd eu merch Sophia yn briod a William Davies, ac yn byw yn Posty Uchaf, y ffermdy lle ganwyd ei mam, Mary.
  • Priododd eu merch Elizabeth John Philipps o’r Esgerfa

Bu gwraig John Harries, Mary, ei rhagflaenu ar 22 Chwefror 1842. Bu John Harries ei hun farw o ‘cancer of the lip’ yn 86 oed ar 16 Awst 1879 yng Nghilcrug, Abernant. Yr oedd Margaret Davies, ei wyres, yn bresenol ar ei farwolaeth.

Rhoddwyd profiant i David Davies, cowper Talog, a John Davies. Yn ei ewyllys 1af Ebrill 1878 mae John Harries yn gadael £150 i’w fab hynaf Henry Harries, a oedd yn byw yng Nghaliffornia, ac arian i’w blant eraill.

Darparodd Jeni y llun diddorol hwn o ddisgynyddion John Harries a oedd yn byw yn America.